OVN - Mỗi khi nhắc đến gốm truyền thống mọi người sẽ đều nghĩ ngay đến làng gốm Bát Tràng (Hà Nội), nhưng ít ai biết rằng còn tồn tại một làng gốm nổi tiếng khác ở vùng đất Cố đô Hoa Lư (Ninh Bình) – làng gốm Bồ Bát, được xem là “cái nôi” của làng gốm Bát Tràng hiện nay.

Theo sử sách ghi lại, làng gốm Bồ Bát bắt nguồn từ làng Bạch Bát – Bồ Xuyên, chấn Thanh Hoa thuộc Ái Châu xưa, nay là thôn Bạch Liên, xã Yên Thành, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình.
 

Sản phẩm gốm Bồ Bát nổi danh một thời nơi Cố đô

Thời điểm đó, làng gốm Bồ Bát (thuộc phủ Trường Yên) đã sớm nổi danh với các sản phẩm gốm trắng tinh xảo, đẹp mắt. Bởi nơi đây có loại đất sét Bồ Di, còn gọi là đất non sương rất quý hiếm. Loại đất đặc biệt này tạo nên dòng men trắng, so với những loại đất khác chỉ cần nung 50-70% thời gian vẫn bảo đảm chất lượng về độ mịn, cứng, sau khi nung sản phẩm cũng ít bị nứt, vỡ.

Nhiều tài liệu về lịch sử làng gốm Bát Tràng cho thấy, làng gốm Bồ Bát phát triển rực rỡ từ thế kỷ X (thời nhà Đinh, nhà Tiền Lê). Tương truyền vào lúc bấy giờ có 03 người đỗ Thái học sinh được cử đi sứ nhà Tống (Trung Quốc) học nghề gốm sứ. Khi về nước đã truyền nghề cho dân (làng gồm Bồ Bát chuyên chế các hàng gốm sắc trắng, làng Thổ Hà chuyên chế các hàng gốm sắc đỏ, làng Phù Lãng chuyên chế các hàng gốm sắc vàng, thẫm). 

Qua thời gian học hỏi, nghiên cứu những người thợ tài hoa của làng gồm Bồ Bát đã sáng tạo ra nhiều sản phẩm gốm tinh xảo và được cả triều đình và người dân ưa chuộng. Có thể kể đến như: đầu rồng, mặt linh thú, bát đĩa, đồ gia dụng…, đặc biệt là gạch đất nung cao cấp “Đại Việt quốc quân thành chuyên”, dùng trong việc xây dựng thành. 
 

Sản phẩm gốm Bồ Bát được trưng bày, giới thiệu đến khách hàng

Tuy nhiên, đến năm 1010, khi vua Lý Thái Tổ dời đô về Thăng Long đã mang theo 5 dòng họ lớn của làng gốm Bồ Bát nhằm xây dựng kinh đô mới, sản xuất các sản phẩm gốm sứ phục vụ triều đình và người dân. Những nghệ nhân này định cư tại vùng đất ven sông Hồng, lập nên làng nghề gốm Bát Tràng (Hà Nội). Cũng từ đó, người dân làng gốm Bồ Bát bắt đầu chuyển sang làm nông, nghề làm gốm truyền thống hưng thịnh một thời dần bị lãng quên và thất truyền. Đến nay, tại đình làng Bát Tràng vẫn còn lưu giữ đôi câu đối ghi lại việc này: Những tưởng làng nghề gốm độc đáo cứ như vậy mà mất đi, song hơn 10 năm trước, một người con của làng gốm Bồ Bát là anh Phạm Văn Vang đã thành lập Công ty Bảo tồn và Phát triển Gốm Bồ Bát với hy vọng khôi phục nghề gốm thất truyền.

Được biết, ban đầu việc phục hồi làng nghề gặp nhiều khó khăn. Nhưng với quyết tâm cũng như lòng yêu nghề luôn rực cháy, anh Vang cùng những người thợ làng gốm Bồ Bát vẫn kiên trì chế tác gốm, đồng thời truyền lại nghề cho thế hệ trẻ trong vùng. Kết quả, hiện nay địa phương có 30 thợ làm gốm lành nghề, trong đó có 03 nghệ nhân dày dặn kinh nghiệm. Quy mô sản xuất gốm lên đến hơn 500m2. Làng gốm truyền thống Bồ Bát từ đây cũng dần hồi sinh, hé mở những trang tươi sáng đầu tiên sau hàng trăm năm chìm vào lịch sử.
                                                 “Nắng lên hồng ban mai
                                                  Anh thợ gốm ngồi xoay
                                                  Đất mịn nhào với nắng
                                                   Hình đẹp nở trong tay”
                                                                      (Anh thợ gốm – Huy Cận)

Tựa như những vần thơ mộc mạc, đong đầy tình cảm của nhà thơ Huy Cận dành cho chuyên gia gốm Nguyễn Văn Y, người thợ gốm Bồ Bát vẫn đều đặn mỗi ngày ngồi xoay chiếc bàn tròn nhỏ. Họ tỉ mỉ, khéo léo tạo nặn dáng hình cho sản phẩm, vẽ lên đó những nét bút tinh tế, cho ra đời nhiều tuyệt tác gốm tinh xảo, đẹp mắt và độc đáo. Với kinh nghiệm dày dặn, kỹ thuật cao và luôn nghiên cứu, tìm hiểu về kỹ thuật vẽ họa tiết cổ, từng bộ ấm chén, bát đĩa, lọ hoa,… đều mang hoa văn cách điệu riêng biệt, chứa đựng giá trị lịch sử văn hóa mảnh đất Cố đô Hoa Lư.
 

Những người thợ làm gốm Công ty Bảo tồn và Phát triển gốm Bồ Bát 

Năm 2015, Bộ đồ gốm Công ty Bảo tồn và Phát triển gốm Bồ Bát được tôn vinh là sản phẩm công nghiệp, nông nghiệp tiêu biểu cấp quốc gia, trở thành bước đệm đưa sản phẩm làng gốm Bồ Bát khẳng định thương hiệu trên thị trường đồ gốm truyền thống. Đặc biệt, năm 2020 sản phẩm gốm Bồ Bát của công ty trên vinh dự nhận được xếp hạng 4 sao sản phẩm OCOP tỉnh Ninh Bình, càng đem lại tiếng vang lớn cho làng gốm Bồ Bát vốn đã thất truyền.
 
Thời gian 10 năm không dài cũng không ngắn nhưng sự cố gắng, kiên trì trong việc khôi phục làng nghề gốm đã thất truyền từ những người con làng gốm Bồ Bát là một điều đáng trân quý. Thành công này cho thấy các sản phẩm gốm Bồ Bát đang dần nhận được nhiều quan tâm từ người tiêu dùng, làng gốm Bồ Bát cũng dần lấy lại “phong độ” và sự hưng thịnh như xưa.

Đặc biệt, việc khôi phục cũng như phát triển làng nghề truyền thống này còn góp phần tạo động lực cũng như điều kiện cho người dân trong vùng gắn bó với nghề gốm quê hương. Đồng thời, phát huy những giá trị văn hóa, lịch sử của vùng đất Cố đô cổ kính, đưa gốm Bồ Bát trở về thời kỳ huy hoàng, ngời sáng sau khoảng thời gian bị lãng quên.      

Bài và ảnh: Cẩm Nhung